‘Ağalar Məmmədov’çuluq və ya ‘İslamın milli kulturologiyamıza mənfi təsiri’ populizmi haqqında

Ağalar Məmmədov Popülizm tərif etibari ilə mənfi bir fenomendir; bir rədd edişə və hətta biraz da qəbul edilmiş bir acizliyə dayanan bi...

Ağalar Məmmədov

Popülizm tərif etibari ilə mənfi bir fenomendir; bir rədd edişə və hətta biraz da qəbul edilmiş bir acizliyə dayanan bir fenomendir. Bu haqda belə bir məşhur anektod var : Bir adam itirdiyi açarı küçə lampasının altında axtarırmış. Açarı harda itirdiyini soruşanda isə qaranlıq bir küncdə itirdiyini qəbul edirmiş. Bəs onda niyə orda, işığın altında axtarırdı ? Çünki burda görünürlük daha yaxşı idi. Populizim elə məhz bu nömrədən faydalanır. Cəlil Məmmdəquluzadədən, Mirzə Fətəli  Axundova, Ağalar Məmmdova kimi kulturologiyamızdakı problemleri sadəcə İslamda axtarırıq çünki İslam yerdə qalan bir çox kompleks ictimai prosesdən daha asan görünə biləndir. (Bəzi dini cəhətdən daha konservativ dəyərlərə sahib olan və eyni zamanda da Axundov və Məmmdəquluzadəni sevən insalar onların əslində İslama qarşı yox cəhalətə qarşı savaş açdığını iddia edə bilər ama mən bu fikirlə razı deyiləm)

Yüz ildir milli mədəniyyətimizi İslam dini üzərindən tənqid və təhlil edib bir nəticə əldə edə bilmiriksə demək problem o qədər də İslam təməlli deyil.

Misal üçün bir sual verək. Cəmiyyətimizin ataerkil olması İslam dinindən mi qaynaqların yoxsa bu elə məhz kulturologiyamızın içindəki bir kompleks prosesin nəticəsidir mi ?

Ataerkil nədir ? Tərif etibari ilə ataerkil: kişi avtoritetinə söykənən bir növ ictimai təşkilatlanma nizamdır və bu nizamın təməlini kişinin üstünlüyü fikrindən ibarətdir. Bəs o zaman, bu ataerkilin təməlini əmələ gətirən kişinin üstünlüyü fikri İslamın fəlsəfəsində olan bir şeydirmi ? 

Slavoj Zizek 2008-ci ildə verdiyi bir müsahibəsində bu fikri müzakirə edərkən həmin illərdə Avstraliyada yaşayan bir mollanın sensasiyaya səbəb olan bir çıxışını nümunə göstərərək izaha başlayır. Deməli bu molla deyir ki : ‘Çölə hicabsız çıxan bir qadın küçənin ortasına atılmış bir ət kimidir. İndi itin biri gəlib o əti yesə kimi günahlandırarsız ? Əti ora atanı yoxsa iti ? Təbii ki əti ora atanı’

Yaxşı, qəbul edək ki  bu mollanın verdiyi nümunə çox iyrəncdi və bu molla o qədər də zeki deyil, arqumentasiyanı doğru aparmır ama burda bunları anladarkən özünün də düşdüyü bir tələ var. Kişini itə qədər endirir. Yəni mən kişi olaraq öz ağlım ve hür iradəmlə küçənin ortasına atılmış ətə toxunmamaq qərarı alacaq qədər zəkaya sahib deyiləm. Amma bununla bir yerdə qadın o qədər ağıllıdır ki, mənim nə qədər iradəsiz, itdən fərqsiz olduğumu biləcək və bunu hesablayacaq ki küçəyə hicabsız çıxmasın.

Yada Məhəmməd peyğəmbər və birinci arvadı Xədicə haqqında o  məşhur hekayə. Məhəmməd peyğəmbər hansı mələyin yaxşı mələk hansı mələyin pis mələk olduğunu müəyyən etmək üçün Xədicədən soruşur. Xədicə də başının örtüsünü açır; bu mələk yaxşı mələkdir çünki utandı. Bu mələk pis mələkdir çünki utanmadı və.s Yəni peyğəmbər belə olsa bir kişi yaxşını və pisi qadının zəkası olmadan müəyyən edə bilmir. O biri tərəfdən, xristianlıq və yəhudilik kifayət qədər ataerkil səslənən ata oğul münasibətlərinə əsaslanarkən İslamın peyğəmbəri bir yetimdi. Ona görə Fransanın ən intelektual solçularından olan Alain Badiou deyir ki: İslam səmavi dinlər arasında ataerkil olmayan yeganə dindir.

Mənim fikrimcə İslam dinin fəlsəfəsindəki gender analizləri çox səfdi. Ama nəticə etibari ilə ortada bir kişinin qadından üstünlüyü fikri yoxdu. Hətta tam tərsi var. Qadının azadlıqlarının azaldılması, qadının baskılanması onun daha çox zeki olduğundan iləri gəlir. Səf gender analizləri nəticəsində bu problem ortaya çıxır, ataerkil təməlli avtoritarlıqdan deyil. Ama bizim kulturologiyamızdakı qadının basğılanması, azadlığının olmaması, gender bərabərsizliyi  ataerkil təməllidi və kökü də kişinin qadından üstünlüyünə dayanır. Yəni problem İslam dini təməlli deyil öz kulturologiyamızda geden qarışıq sosyal proseslərin nəticəsində var bu problem.

Bu sadəcə ağlıma gələn onlarla nümunədən biridi. Bu siyahını uzatmaqda olar. İslamın dinin milli kulturologiyamıza mənfi təsiri təbii ki var ama bu o qədər də böyük təsir deyil. Əsas məsələ populizmdən qurtulub qaranlıq tərəflərdəki porblemleri görməkdi. Yüz ildir İslam üzərindən kulturologiyanı tənqid edib bir nəticə əldə edə bilmiriksə demək problem o qədər də İslamda deyil.

Yazının sonunda qeyd edim ki, mən Ağlar Məmmdovu Azərbaycanın ən intelektual insanlarından biri hesab edirəm. Burda ‘Ağalar Məmmədov’çuluq deyə tərif etdiyim şey milli kulturologiyamızdakı mənfi cəhətlərini İslam təməlli görüb saf özündəki problemlərdən uzaqlaşmaq deməkdi.

Əli Rəhimli